„როდისღა ვნახავ მშვენიერსა ამ ქვეყანასა
თვისთა დიდების ნაშთსა ზედა კვლავცა აღმდგარსა...“
ილია ჭავჭავაძის მოთხრობებსა და პოემებში ძირითადად წარმოჩენილია გმირთა ტიპიური სახეები. არც ლუარსაბი, არც კაკო, არც დთიკო და ბეჟანი ერთეულები არ არიან. მათზედაც შეიძლება გავრცელდეს ლუარსაბის შესახებ თქმული ავტორის სიტყვები - ისინი სხვებს გვანან და სხვები - მათ. ამ მხრივ პოემა „განდეგილის“ ბერი „ოთარაანთ ქვრივის“ მთავარი გმირების მსგავსად, მათგან განცალკევებით დგას - იგი ერთადერთია, რომელმაც სცადა წლების მანძილზე დაცარიელებული წინაპართა სულიერების მწვერვალის გამოცოცხლება. ამ გმირის წარმოჩენით ავტორს ვერ ექნებოდა განზრახული პირდაპირი განზოგადებით ეჩვენებინა ასეულების ნამდვილი სახე. შესაძლოა ამანაც და პოემის იდუმალმა კომპოზიციამაც გნაპირობა ის, რომ თავიდანვე ბევრმა შეიცნო, რომ ეს იყო ალეგორიული ნაწარმოები. მაგრამ რა აზრი იყო ჩადებული ამ ალეგორიაში, ამასთან დაკავშირებით შეხედულებები ძალიან განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან. კრიტიკოსთა უმრავლესობა, როგორც ზემოთაც ვნახეთ, მასში საერო და სასულიერო მოღვაწეობის დაპირისპირებას ხედავდა. სხვათა აზრით აქ იყო წარმოჩენილი ელინიზმისა და ქრისტიანობის დაპირისპირება.
1894 წელს ჟურნალ „ივერიის“ 198-ე ნომერში ვარლამ ჩერქეზიშვილი „განდეგილის“ შესახებ წერდა: „მასში ჟღერს სიმი ელინიზმისა, ჰარმონიით სავსე ცხოვრებისა და ამ ცხოვრების სიტკბოების უფლებათა დაცვისა... იმის ჰარმონიულ ლექსში სცემს დატანჯული გული აწინდელი კაცობრიობისა, ასკეტიზმისა და იუდაიზმის სასტიკ ძალმომრეობისაგან ახალგანთავისუფლებულისა... ელინიზმში ამ წუთისოფლის ქება იყო, ქრისტიანული სარწმუნოება კი შეიქმნა მისი სრული ურმყოფელი.“ ასეთივე აზრისა იყო გერონტი ქიქოძეც. იგი წერს, რომ ამ პოემაში ილიამ „ბუდისტურ-ქრისტიანულ სპირიტუალიზმს და ასკეტიზმს დაუპირისპირა ელინიზმიდან და საქართველოს ეროვნული ტრადიციებიდან მომავალი ჰუმანიზმი...“
განსხვავებულად ხედავდა „განდეგილის“ ალეგორიას მარჯორი უორდროპი. 1895 წელს ინგლისურ ენაზე გამოცემული პოემა „განდეგილის“ შესავალში იგი წერდა: „განა განდეგილი არ გამოხატავს მედიევიზმს და მწყემსი ქალი კი ასეთი მომაჯადოვებელი და ნათელი რენესანსი არ არის, რომელიც საქართველოში დასავლეთზე ბევრად უფრო გვიან მოვიდა? მისი მშვენიერებისა და მხიარულების წინაშე დრომოჭმული ცხოვრება დიდხანს ვერ იზეიმებს. მან ან უნდა გაიზიაროს მისი აღფრთოვანება, ან მოკვდეს.“ (იხ. ლეილა თაქთაქიშვილი-ურუშაძე, „მარჯორი უორდროპი, გვ. 79)
უკანასკნელ ხანს გამოჩნდა კიდევ ახალი აზრი, რომლის მიხედვითაც მწყემსი ქალი ჭეშმარიტ ქრისტიანულ რწმენას განასახიერებს, ბერი კი ასკეტიზმის გაუმართლებელ გზას. ლადო მინაშვილი წიგნში „ილია ჭავჭავაძე“ წერს: „სინამდვილეში მწყემსი ქალი არა ბუნებას, წარმართს, არამედ სწორედ იმ პირველქმნილი ქრისტიანული რწმენის ერთგულებას გამოხატავს.“
ჩვენი აზრითაც პოემა ალეგორიული შინაარსისაა, მაგრამ მის გმირთა სახეების ვერცერთ ზემოხსენებულ ახსნას ვერ დავეთანხმებით. არცერთ მათგანს არ ახლავს არგუმენტაცია და არ არის შეჯერებული ავტორის პირად შეხედულებებთან. ელინიზმსა და ქრისტიანობას შორის ილი უდავოდ ქრისტიანობას აღიარებდა უპირატესად, მედიევიზმსა და რენესანსს საქართველოში არ ჰქონია ისეთი კატასტროფული დაპირისპირება, რომ ერთს მეორის სიკვდილი გამოეწვიოს, რაც შეეხება იმას, თითქოს პირველქმნილი ქრისტიანული სარწმუნოება გმობდეს ასკეტიზმს, ასეთი აზრი ეწინააღმდეგება როგორც ჭეშმარიტ მართლმადიდებლურ რწმენას, ისევე ილიას პირად დამოკიდებულებას საკითხისადმი. შეიძლება „ქრისტოლოგებს“ ჰქონდეთ ასეთი დამოკიდებულება ასკეტიზმისადმი, მაგრამ რაც არ უნდა ფართოდ მიმოვიხილოთ ჩვენ მათი აზრები, ეს ამ თვალსაზრისს ილიას პირად მრწამსთან ვერ დააახლოვებს. ამ მხრივ ყველაზე საყურადღებოდ გვეჩვენება აკაკი ბაქრაძის პოზიცია, პოემის დედააზრს საქართველოს დაცემულ ყოფასთან რომ აკავშირებს.
მწყემსი ქალი და ბერი წარმოშობით ერთი საზოგადოების, ერთი ქვეყნის შვილები არიან. მათ ესმით ერთმანეთის ენა, მაგრამ ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან და ერთმანეთს ერთგვარად უპირისპირდებიან იმით, რომ სიუჟეტის დასაწყისში ერთი სულის მშვენიერებას წარმოადგენს, მეორე კი - ხორცისას. მწყემსი ქალის უკან დგას წუთისოფელი თავისი გარეგანი მშვენიერებებით და ხორციელი სიტკბოებებით, ბერის უკან კი წმინდა მამათა მიერ მიღწეული სულიერი სიწმინდე და ამასთანავე პირადად მისი ღვაწლის ნიშანიც - ის სასწაული, რომელიც ღმერთს „ნიშნად მადლისა მღაღადებელზედ მოუვლენია.“ ამრიგად, თავდაპირველად დაპირისპირება ჩნდება აყვავებულ სულსა და აყვავებულ ხორცს შორის, მას შემდეგ კი, რაც ბერში მიძინებული „ხორციელი გულისთქმები“ კვლავ გაიღვიძებს, მწყემსი ქალის სახე საერთოდ ქრება და ეს ბერი თავად იქცევა ხორცისა და სულის დაპირისპირების ასპარეზად. ბერი, რომელიც პოემის დასაწყისში სულის აყვავებას განასახიერებს, ნაწარმოების ბოლოს სულიერად გაპარტახებულია. ეს მდგომარეობა კი ზუსტად შეესაბამება ერის სულიერი ცხოვრების მწვერვალის - „ბეთლემის“ იმ ორ სურათს, რომელიც პოემის პროლოგ-ეპილოგშია წარმოჩენილი. საერთოდ მწერლის შემოქმედებითი ჩანაფიქრის განსაზღვრისას აუცილებლად უნდა მიექცეს ყურადღება პოემის აგებულებას. თუ თხზულების შესავალში ერის სულიერი აყვავების სურათია წარმოჩენილი, ეპილოგში კი მისი გაპარტახებისა, რა უნდა იყოს ნაჩვენები მის ძირითად, ცენტრალურ ნაწილში, თვით გადმოცემულ ამბავში, თუ არა დასურათხატება იმისა, როგორ მოხდა ეს გარდატეხა. პოემა რომ ალეგორიული არ იყოს და საქართველოს ზოგად ყოფას არ უკავშირდებოდეს, მწერალს მრავალსაუკუნოვანი გრანდიოზული ფონი არ დასჭირდებოდა ერთ ღამეში მომხდარი ამბის წარმოსაჩენად. მეორეს მხრივ, ამაზევე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ თუნდაც ერთი წუთით, მაგრამ ფაქტია, რომ მწერალი ფიქრობდა პოემისათვის „ბეთლემი“ დაერქმია. ეს უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ბერის ისტორიას რაღაც უფრო ფართო მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს. მისი ბედი პირდაპირ კავშირში უნდა იყოს ბეთლემთან. ფაქტიურადაც ასეც არის. სანამ იყო ეს ბერი, ბეთლემში კვლავ ისმოდა ღვთის სადიდებელი. განსაცდელის ჟამს ბერი ლოცულობდა ქვეყნის გადარჩენისათვის და სწორედ ეს ლოცვა შეაწყვეტინა მწყემსი ქალის ხმამ. ბერის დაცემით დაცარიელდა ბეთლემი და ვეღარ განახლდა ქვეყნის ხსნისათვის აღვლენილი ლოცვა. ამიტომ მისი დაცემა უშუალო კავშირშია ერის სულიერების გაპარტახებასთან.
. პოემას ქვეშ მიწერილი აქვს „ლეგენდა“, მაგრამ ასეთი სიუჟეტი ქართულ ფოლკლორულ წყაროებში ვერ იქნა მიკვლეული. ამ გამოქვაბულის შესახებ ბევრ რამეს ყვებოდა ხალხი და ამდენად ეს ადგილი ჩვენი ერისათვის თითქოს ლეგენდარული იყო, მაგრამ პოემის ფაბულაც და შინაარსიც ჩვენი აზრით მთლიანად ილიას მიერ უნდა იყოს შექმნილი. სავსებით ვიზიარებთ ამასთან დაკავშირებით მკვლევარ ლადო მინაშვილის აზრს, ამ პოემის ინიციატორი რომ ლეგენდა არ არის, ამის დასტურია მწერლის დაუმთავრებელი პიესა „ირაკლიო“. მართლაც ამ პიესას, რომელიც უსათაურო ჩანახატს წარმოადგენს, აშკარად ეტყობა სწორედ იმ თემით დაინტერესება ავტორისა, რომელიც ასახულია „განდეგილში“, მაგრამ სიუჟეტი განსხვავებული ჩანს. ამდენად, საფიქრებელია, რომ იგი მწერლის შემოქმედებითი წარმოსახვის ნაყოფია და არა რაიმე მზა თემისა და ფაბულის მხატვრული დამუშავებისა
პოემაში არცერთი გმირი არ არის სახელდებული, არც დრო არ არის კონკრეტიზირებული. ერთადერთი რამ, რაც მასში დაზუსტებით არის აღნიშნული, არის მონასტრის სახელი „ბეთლემი“, რომელიც კონკრეტული მთის - მყინვარის წვერზეა გამოქვაბული. ამ ადგილთა სახელდებას ნაწარმოებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა რომ არ ჰქონდეს, მწერალს შეეძლო, ისინიც არ დაესახელებია, მაგრამ, როგორც ჩანს, მისი განზრახვით ის, რაც პოემაში ხდება, უშუალო კავშირშია ამ ადგილთან, რომელიც პოემა „აჩრდილის“ მიხედვით საქართველოს უკვდავი სულის სამყოფელია.
დავაკვირდეთ ერთ დეტალს - რას უნდა ნიშნავდეს აქ სიტყვა „თანამდევი“. ჩვენი აზრით ლირიკულმა გმირმა იხილა არა „ქვეყნის სული“, არამედ მისი თანამდევი ანგელოზი, რომელიც უფლის მიერ დადგინებული ყავს თითოეულ ნათელღებულ ადამიანსაც, ტაძარსაც და მთელ ქვეყანასაც. ტაძარი რომც დაინგრეს, ანგელოზი მის ნანგრევებთან რჩება - იმ წმინდა ადგილას, სადაც ადრე წირვა-ლოცვა აღესრულებოდა. მოხუცის სახით მოვლენილი ეს ხილვა საქართველოს მფარველ ანგელოზს უნდა განასახიერებდეს, რომელიც დგას მყინვარზე ერის სულიერი ტაძრის ნანგრევებთან და მისი განახლებისათვის, „აღდგენისათვის“ ლოცვით შუამდგომლობს ღმერთთან. ერთგან, ილიაზე საუბრისას, სარწმუნოებისათვის წამებული, აწ წმინდანად შერაცხილი მღვდელი სიმონ მჭედლიძე წერდა „სამშობლოს ანგელოსიც“ ამას ჩასჩურჩულებდა ყურშიო“* (იხ. მღვდელი სიმონ მჭედლიძე, თბ.1996 წ.)
„ანგელოზი“ ნიშნავს მაუწყებელს. იგი არის უსხეულო, უკვდავი სული. სწორედ მის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ ის არის „შორი მხედველი, ძლიერი, მალი...“ სწორედ ის არის ნუგეშის მომცემი და „კეთილმაუწყებელი“. სწორედ მფარველი ანგელოზის შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ იზიარებს ტკივილს და სიხარულს იმისას, ვისი მფარველოც არის, ცრემლს ღვრის მის ცოდვებზე და ხარობს მისი კეთილგონიერებით. მფარველი ანგელოზია მეოხი და შუამავალი ადამიანებს და ღმერთს შორის. მის შესახებ „აჩრდილის“ პირველ რედაქციაში ნათქვამია:
„...არც ცოცხალს ჰგვანდა და არცა მკვდარსა;
ძალა არ ჰქონდა მასზედ სიკვდილსა,
და არც თვით ჰგვანდა სიკვდილის შვილსა.“
ამიტომაც ეკითხება მას ლირიკული გმირი:
„კაცი ხარ ჩემებრ, თუ მარტო სული?
ნუთუ იმ ქვეყნით შენ ხარ მოსული,
სადაც მშვიდობა, ნუგეში ცხოვრობს,
ანგელოზთ დასი ღვთაებას ჰგალობს?“
პოემის საბოლოო ვარიანტში კი, როგორც აღვნიშნეთ, ეს აჩრდილი თავის თავს საქართველოს „თანამდევ უკვდავ სულს“ უწოდებს. მისი სწავლებით საჭიროა ქვეყნის დაცარიელებული სულიერების აღდგენა და იმის ნიშნად, რომ ამგვარი რამ აუცილებლად მოხდება ცაზე იმედის ცისარტყელა გაიელვებს. „განდეგილში“ მოქმედება იმავე მთის ფონზე ვითარდება, მაგრამ გაპარტახებული სულიერება აღდგენილი ჯერჯერობით მაინც არ არის - ტაძარი დაცარიელებულია, რწმენის ნათლით „ზეაღზიდვა-ამაღლება“ არ მომხდარა.
საყურადღებოა, რომ პოემაში ორგან ჩანს „ბეთლემისადმი“ ერის დამოკიდებულება:
„და იმ ყინულში შეთხრილს ღვთის ტაძარს
ბეთლემს უწოდებს დღესაცა ერი...“
„და ის ადგილი, ის არემარე
ესოდენ წმინდად სწამს დღესაც ერსა...“
როგორც ვხედავთ, მიუხედავად იმისა, რომ ტაძარი მიტოვებული და მიუწვდომელია, ერი მას მაინც „ბეთლემს“ - ცხოვრების და სიწმინდის სახლს უწოდებს, სახელი არ გადაურქმევია და მისი სიწმინდისადმი მოკრძალებით იქ შეფარებულ ნადირსაც კი არ ახლებს ხელს.
„ოდესღაც ტაძარს იმ გაუქმებულს
მეუდაბნოე შეჰკედლებია...“
ვკითხულობთ „განდეგილში“ და უნებლიედ გვაგონდება „აჩრდილისეული“ შედარება: „...დაუგდიხრ, ვით ტაზარი გაუქმებული“. საერთოდ ამ ორ პოემას ბევრი რამ აქვს საერთო და ვგონებ ამ მხატვრულ სახეთა თანხვედრაც არ უნდა იყოს შემთხვევითი. ერთგან პოეტმა მხატვრული შედარების მეშვეობით დააკავშირა საქაერთველოს სახესთან „გაუქმებული ტაძარი“, მეორე პოემაში კი სწორედ გაუქმებული ბეთლემის ტაძრის სახით წარმოგვიჩინა საქართველოს ალეგორიული ხატი. დაცარიელებული ბეთლემი სულიერად დაცარიელებული საქართველოა. მიტოვებულ ტაძართან, „უპატრონო საყდართან“ შედარება ჩვენი ქვეყნისა ილიას პუბლიცისტიკაშიც გვხვდება. სტატიაში „რა გითხრათ, რით გაგახაროთ?“ ვკითხულობთ: „ჩვენს მშვენიერს ქვეყანას, როგორც უპატრონო საყდარს სხვანი დაეპატრონებიან...“
საერთოდ „ტაძრის“ სახე, რა თქმა უნდა, რწმენასთან არის დაკავშირებული. ერთგან, პუბლიცისტურ წერილში ილია წერს: „ეჭვით გალესილი ჭკუა დღედაღამ ტაძარს აშენებს რწმენისას და ისევ თავადვე აქცევსო.“ (იხ. ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5,გვ. 541) ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ქვეყანა, სადაც ოდესღაც რწმენა ჰყვაოდა, მწერალს ასევე ტაძართან შეედარებინა, მას შემდეგ კი, რაც მას რწმენა შეერყა, გაუქმებულ ტაძართან გაეიგივევებინა.
ადამიანის სასოწარკვეთილების და ჭკუა-გონების არევის, ყველაფრის უარყოფის სათავეს ილია რწმენის შერყევაში ხედავდა. „ეს დღევანდელი სპირიტობა, ბუდიზმობა, გრაფ ტოლსტოის „სულისკვეთება“, ის ამბავი, რომ ამერიკაში სადღაც ბავშვი დაბადებულა და დიდი და პატარა მირბის იმის თაყვანისსაცემლად და ბევრი სხვა ამისთანა განა იმას არ ჰმოწმობს, რომ დღევანდლამდე ყოფილს ბინას ადამიანის მყუდროებისას ფუძე დაენძრა და თვით თაღიც მთელის შენობისა გაირღვა და ჰლამის გადმოქცევას. განა ყოველივე ეს იმის მაგალითები არ არის, რომ დღესაც მოუსვენარი გონება ადამიანისა ხან რას ეჭიდება, ხან რას, რომ სადგური რამ მყუდროებისა სადმე და რაშიმე უპოვოს უბინაო სულსა, რომელიც დღეს ნაცარტუტასავით ჰდუღსო?“ წერს იგი.* ( I. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ. 541) ადამიანის ამგვარი მდგომარეობიდან თავის დაღწევის გზად ილიას მტკიცე რწმენა მიაჩნია. მისი თქმით, „ერთი ბრძენისა არ იყოს, ქვეყანაზე ზოგი იმისთანა საგანია, რომ თუ არ დაინახე, ვერ ირწმენ და ზოგიც იმისთანაა, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერ დაინახავ. ცასა და ცას იქით, სწორედ იმისთანა ადგილებია მაძებარ გონებისათვის, რომ თუ არ ირწმუნე, ვერას დაინახავ.“ * (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ.540). სწორედ ასეთი რწმენის სესახებ ამბობს უფალი: „ნეტარ არიან, რომელთა არა უხილავ და ვჰრწმენე.“
ამრიგად „განდეგილში“ ერის სულიერი დაცემის სურათი უნდა იყოს წარმოდგენილი. ოდესღაც „რწმენის ნათლით ამაღლებული“, ღმერთთან მიახლოებული საქართველო საწუთროს ხიბლმა აცდუნა, ხორციელმა ვნებამ დაამხო და უიმედობამ დასაღუპად გასწირა.
„...ეხლანდელს დროს რაღაც ხიფათი შეემთხვა და ადამიანის ლოღიკამ გზა შეიშალა... სულ ყველაფერი აირივ-დაირივა, ტყუილი და მართალი ვეღარავის გაურჩევიათ, ქვენა გრძნობანი ზენა გრძნობათა ადგილას გამეუფდნენ, ცოდვამ მადლის პირბადე ჩამოიფარა...ყველანი ვხედავთ ამას... და ვიშვნევთ, და ვიწყნარებთ ამისთანა ყოფას... თითქო კეთილს, მართალს, მადლს უღონობა შეაჩნდათ და ამის გამო ბოროტს, ტყუილს და ცოდვასღა მივენდენით სრულის იმედით, რომ იგი ჰქმნან კაცის ბედნიერებისათვის, რაც კეთილმა, მადლმა, მართალმა ვერ შესძლეს“ - წერს ილია სტატიში „უარმყოფლობა ჩვენში“ და მასში გამოსჭვივის სწორედ ის ტკივილი, რაც ასახულია პოემა „განდეგილში“- ღვთიური მადლის პირბადით საცდურის მოსვლა, სულიერი დაცემა და საშინელი მარცხი. ამგვარი ახსნა ნაწარმოების მხატვრული შინაარსისა, რომელიც მრავალ მეცნიერს ფილოსოფიურ პოემად მიაჩნია, სრულიად არ აკნინებს მის მხატვრულ ღირებულებას. პოეტს არაჩვეულებრივად აქვს წარმოჩენილი ნააწარმოების ორივე პლანი - ზედაპირულიც, ერთი ბერის სულიერი გარდატეხა, მისი ტრაგედია; და იგავურ-მხატვრულიც - ერის სულიერი დაცემის სურათი, ერის ტრაგედია. ორივე მათგანი ისე ღრმად და საფუძვლიანად აქვს გააზრებული ავტორს, რომ ბერისა და ქვეყნის კერძო სახეებში ამასთანავე ჩანს ზოგადადამიანური, საკაცობრიო პრობლემებიც.
ემიგრაციაში მყოფ ჩვენს თანამემამულეს ივანე ზურაბიშვილს მიაჩნდა: „პოემის ძირითადი აზრი ის არის, რომ იდეალისათვის გადახვევა, რაშიაც უნდა გამოიხატებოდეს ის...უკარგავს ზეციურ მადლს.“ (იხ. „ილია ემიგრანტთა თვალით“, ტ. 1996 წ. გვ.246) პოემაში ასეთ საგნად დასახელებულია სულის ცხონებაო, წერს იგი. იდეალისათვის გადახვევასთან დაკავშირებით ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ხსენებული მოსაზრება სწორად მიგვაჩნია, მაგრამ აქ რომ ნებისმიერი იდეალი იგულისხმებოდეს არა გვგონია. პოემის თემად ბერის ცხოვრება იმიტომ არის აღებული, რომ „სულის ცხონება“ მარტო ბერისთვის არ არის ცხოვრების მიზანი და საზრუნავი. ეს არის სწრაფვა არა მარტო სასულიერო პირთა, არამედ მთელი მართლმორწმუნე ერისა, რა კონკრეტული საქმიანობითაც არ უნდა იყოს იგი დაკავებული. ზეციურ მადლს დაკარგავს ის, ვინც უფლისაკენ მიმავალი გზიდან გადაუხვევს, ერი იქნება თუ - ბერი.
„განდეგილის“ მკვლევრები ზოგჯერ ზედმეტად აზვიადებდნენ ხოლმე პოემის ჩანაფიქრს - ილია მთელ საქართველოს ბერად შედგომისაკენ მოუწოდებდაო. რა თქმა უნდა, გონიერი კაცი ვერავის მოუწოდებს ისეთი რამისაკენ, რაც მათ არ ძალუძთ. ილიას კარგად ესმოდა, რომ ასეთი გზის არჩევანი „ადამიანის მრავალფერი ბუნებით“ იყო ხოლმე განპირობებული. მთელი ერი ბერობის უდიდეს ღვაწლს ვერ იტვირთებდა, მაგრამ ის მცირე ჯვარი რომ მაინც ეტარებინათ, რომელიც ყველა ქრისტიანს მოეთხოვება მრწამსის აღიარებით და მცნებათა აღსრულებით, რა თქმა უნდა, მისი აზრით საჭირო იყო, რადგან დაცემულმა წამოდგომაზე რომ არ იფიქროს, შესაძლოა ველიდან უფსკრულშიც აღმოჩნდეს.
„ბეთლემი“ - ერის სულიერი ზესწრაფვის და ზნეობრიობის მწვერვალი დაცარიელებულია იმიტომ, რომ ერმა ერობა ვერ შესძლო და ბერმა - ბერობა. ღმერთთან სიახლოვეს, სულიერების მწვერვალზე დამკვიდრებას „თუ არ ღვთის ღირსი“, სხვა ვერ შესძლებს, თუ არ „მცნების ნათლით ზეაღზიდულ-ამაღლებული“, ვერავინ შეწვდება. ამიტომ „განდეგილში“ არც მარტო ერთი ბერის პრობლემა არის წამოჭრილი და არც მარტო ბერობისა. საერომაც და სასულიერომაც - მთელმა ერმა მისთვის წილხვდომილი ჯვარი უნდა იტვირთოს და ზიდოს იმ მწვერვალისაკენ, თუ უნდა, რომ კვლავ „ღვთის ღირსი“ გახდეს, სულიერების მწვერვალი დაიბრუნოს და დაცარიელებული „ბეთლემი“ გამოაცოცხლოს.